این سوره صد و بیست و پنج حرفست، بیست و پنج کلمه، هفت آیه، جمله به مکه فرو آمد، بقول بیشترین مفسران. قومى گفتند: مدنى است، آن را در مدنیات شمرند. و از شمار مدنیان این سوره شش آیتست، بخلاف کوفیان و بصریان، زیرا که کوفیان و بصریان «یراءون» آیت شمرند و مدنیان نشمرند. قومى گفتند: یک نیمه از اول سوره مکى است، در شأن عاص بن وائل السهمى فرو آمد، و بقول بعضى در شأن ولید بن المغیره فرو آمد. و قال ابن جریج: کان ابو سفیان بن حرب ینحر کل اسبوع جزورین، فاتاه یتیم فسأله شیئا ففزعه بعصاه فانزل الله فیه. و یک نیمه آخر سوره، گفتند: مدنى است در شأن عبد الله ابى سلول منافق فرو آمد. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و فی الخبر عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة «أ رأیت» غفر الله له ان کان للزکوة مودیا.
قوله: «أ رأیْت» الالف فی أ رأیْت الف الاستفهام و لها اربعة معان فی الکلام: تقریر و تثبیت و انکار و وعید. فالتقریر کقولک: اما فعلت اما قلت. قال الله سبحانه: أ و لا یعْلمون أن الله یعْلم و التثبیت کقولک: الست عالما؟ قال الله تعالى. أ لسْت بربکمْ. و الانکار کقولک: أ ضربت زیدا؟! قال الله تعالى: أ فمنْ هذا الْحدیث تعْجبون؟! و الوعید کقولک: ا تضربنى و تطمع السلامة. قال الله تعالى: أ تأْمرون الناس بالْبر و تنْسوْن أنْفسکمْ و هذا الموضع تقریر للتعجب من حال الکافر کما تقول: أ رأیت زیدا و فعله و مثله قوله: «أ فرأیْت من اتخذ إلهه هواه» و قوله: «أ رأیْت» یحتمل انه رویة العین و یحتمل انه رویة القلب و معناه: العلم. و تأویله: أ رأیْت الذی کذب «بالدین» کیف افترى على الله و الدین الاسلام؟ کقوله: إن الدین عنْد الله الْإسْلام و قیل: الجزاء و الحساب، کقوله: الذین یکذبون بیوْم الدین و التکذیب بالدین على وجهین احدهما انکاره له و جحوده به باللسان، و الثانی ان لا یعمل به فیکون بمنزلة المکذب به. قوله: فذلک الذی یدع الْیتیم اى یقهره و یزجره و یدفعه عن حقه. و الدع: الدفع بحفوة و عنف، و قرئ فی الشواذ. یدع الْیتیم و معناه: یترکه و یهمله و لا یعبأ به.
و لا یحض على طعام الْمسْکین اى لا یطعم «الْمسْکین» و لا یأمر غیره باطعامه لانه یکذب بالجزاء و هذا یمر بک فی اى من القرآن و فیه تشدید لانه عز و جل لم یعذر من لیس عنده طعام و الزمه الحض على الاطعام و السعى على الفقیر الجائع حتى یطعم و اوعد فی ذلک وعیدا غلیظا. و قوله: على طعام الْمسْکین اى على اطعام المسکین و الحض الحث، و المسکین هو الذى له شیء یسکن الیه و الفقیر الذى لا شیء له. و قیل: هما سواء. قوله:
فویْل للْمصلین الذین همْ عنْ صلاتهمْ ساهون اى عن مواقیتها غافلون. قال مصعب بن سعد بن ابى وقاص: لابیه رحمهما الله ا هم الذین ترکوها؟ قال: لا بل هم الذین اضاعوا مواقیتها و لو ترکوها کانوا کفارا بترکها. و کذلک
روى عن النبی (ص) قال: هم الذین یوخرون الصلاة عن وقتها.
و قال ابن عباس: هم المنافقون یترکون الصلاة فی السر اذا غاب الناس و یصلون فی العلانیة اذا حضروا کقوله: و إذا قاموا إلى الصلاة قاموا کسالى «یراون» الناس». و قال قتادة ساه عنها لا یبالى صلى ام لم یصل. و قال الحسن: هو الذى ان صلاها صلاها ریاء و ان فاتته لم یندم.
و قال الزجاج لا یصلونها سرا لانهم لا یعتقدون وجوبها و یصلونها علانیة ریاء و عن عطاء بن دینار قال: الحمد لله الذى قال: الذین همْ عنْ صلاتهمْ ساهون و لم یقل.
فی «صلوتهم». و قال ابو العالیة: لا یصلونها لمواقیتها و لا یتمون رکوعها و لا سجودها و عنه ایضا هو الذى اذا سجد قال برأسه هکذا و هکذا متلفتا.
و یمْنعون الْماعون قال ابو عبیدة: «الْماعون» فی الجاهلیة کل منفعة و عطیة و عاریة و فی الاسلام الطاعة و الزکاة و هو هاهنا الزکاة لانه قرین الصلاة و «الْماعون» فاعول من المعن، و المعن الشیء القلیل فسمى الزکاة و الصدقة و المعروف ماعونا لانه قلیل من کثیر. و کذلک قال الزجاج: کل ما فیه ادنى منفعة من اعارة آلات فی الدور کالفاس و القدر و الدلو و اقتباس النار مما یحتاج الفقیر الى استعارته. و قیل: هو الذى یبذله الجیران بعضهم لبعض. و قیل «الْماعون» مالا یحل منعه مثل الماء و الملح و النار یدل علیه ما
روى عن عائشة انها قالت: یا رسول الله ما الذى لا یحل منعه؟ قال: «الماء و النار و الملح.» فقالت: یا رسول الله: هذا الماء فما بال النار و الملح. فقال لها: یا حمیراء «من اعطى نارا فکانما تصدق بجمیع ما طبخ بذلک النار و من اعطى ملحا فکانما تصدق بجمیع ما طیب بذلک الملح و من سقى شربة من الماء حیث لا یوجد الماء فکانما احیى نفسا».